Sa sút trí tuệ mạch máu là một thuật ngữ dùng để mô tả một nhóm bệnh suy giảm trí tuệ và chức năng có thể xem như một phân nhóm của hội chứng suy giảm nhận thức liên quan mạch máu đi kèm với tổn thương mạch máu não. Vì bệnh lý mạch máu não có nhiều cơ chế bệnh sinh nên sa sút trí tuệ mạch máu có các dấu hiệu thần kinh và tâm thần phong phú với các hội chứng sa sút trí tuệ đa dạng từ cách khởi phát (đột ngột hay âm thầm), cho đến diễn tiến bệnh (ổn định, thoái lưu hay tiến triển).

Đến nay người ta đã phân loại các sa sút trí tuệ mạch máu ra thành nhiều loại như sau: suy giảm nhẹ nhận thức mạch máu - mild vascular cognitive impairment, sa sút trí tuệ của nhồi máu nhiểu ổ -multi infarct dementia, sa sút trí tuệ mạch máu do một ổ nhồi máu ở vị trí chiến lược - strategic single infarct dementia, sa sút trí tuệ mạch máu do thương tổn lỗ khuyết – vascular dementia due to lacunar lesions, sa sút trí tuệ do thuơng tổn xuất huyết - vascular dementia due to hemorrhagic lesions, bệnh não Binswanger, và sa sút trí tuệ hỗn hợp - mixed dementia (sa sút trí tuệ Alzheimer phối hợp với sa sút trí tuệ mạch máu).

Nguyên nhân hàng đầu của sa sút trí tuệ mạch máu là bệnh tăng huyết áp không được kiểm soát tốt với hệ quả của nó là các loai bệnh mạch máu não đã nêu ở trên. Trong nhóm sa sút trí tuệ mạch máu do tăng huyết áp, bệnh Biswanger tương đối hiếm gặp và có những đặc điểm như tuổi khởi phát trong khoảng 40 đến 70 tuổi, có biểu lộ rối loạn nặng dần từ từ của các chức năng vận động, nhận thức, cảm xúc và hành vi kéo dài suốt 5 đến 10 năm, thường có biểu lộ sớm về tiểu không kiểm soát và về rối loạn thăng bằng tư thế.

Bên cạnh đó sa sút trí tuệ mạch máu còn là hệ quả của một số bệnh khác hiếm gặp hơn của hệ mạch máu não: bệnh amyloid cystatin-C mạch máu não gia đình với nhiều lần xuất huyết não tái đi tái lại trước tuổi 40 có thể dẫn đến sa sút trí tuệ; bệnh CADASIL (cerebral autosomal dominant arteriopathy with subcortical infarcts and leukoencephalopathy) với gene bất thường notch 3 ở nhiễm sắc thể 19q13.1, và với bất thường bệnh học nổi bật là sự hiện diện của nhiều ổ nhồi máu nhỏ trong chất trắng, đồi thị, các hạch đáy, và cầu não; một số bệnh như viêm nút quanh động mạch, viêm động mạch thái dương, bệnh moyamoya và bệnh loạn sản cơ sợi có thể gây nhiều ổ nhồi máu não và dẫn đến sa sút trí tuệ mạch máu; nhồi máu não tại các vùng giáp ranh do thiếu tưới máu não trong các bệnh tim và bệnh của động mạch lớn cũng có thể là nguyên nhân của sa sút trí tuệ mạch máu. Các đặc điểm chi tiết của tất cả các bệnh vừa nêu cần được tham khảo thêm trong các tài liệu chuyên khảo có liên quan theo từng bệnh.

Để chẩn đoán sa sút trí tuệ mạch máu người ta dựa trước tiên trên sự thăm khám lâm sàng thần kinh kỹ lưỡng để tìm kiếm sự hiện diện của các dấu thần kinh khu trú với kiểu cách xuất hiện và diễn tiến phù hợp với bệnh đột quỵ, cũng như đánh giá mối liên quan về thời gian giữa bệnh cảnh này với bệnh cảnh sa sút trí tuệ. Các test tâm lý thần kinh học và các hệ thống tiêu chuẩn chẩn đoán sẽ được sử dụng. Bài viết này trình bày các tiêu chuẩn của NINDS-AIREN vốn có tính đặc hiệu tốt nhất và Hachinski ischemic score vốn vừa có giá trị lịch sử và vừa dễ sử dụng.

Tiêu chuẩn chẩn đoán sa sút trí tuệ mạch máu cua NINDS-AIREN

Chẩn đoán rất có thể là sa sút trí tuệ mạch máu.

- Sa sút trí tuệ.

- Bệnh mạch máu não: dấu hiệu thần kinh và bất thương hình ảnh học phù hợp với bệnh mạch máu não. Có mối liên quan giữa sa sut trí tuệ và bệnh mạch máu.

- Sa sút trí tuệ khởi phát trong vòng 3 tháng kể từ khi bị đột quỵ.

Bằng chứng hỗ trợ cho chẩn đoán sa sút trí tuệ mạch máu

- Rối loạn sớm về tư thế.

- Mất thăng bằng hoặc hay té ngã tự phát.

- Tiểu không kiểm soát và các triệu chứng khác về tiết niệu xuất hiện sớm.

- Liệt giả hành.

- Bệnh não dưới vỏ: thay đổi nhân cách, mất ý chí và khả năng quyết định, trầm cảm, rối loạn cảm xúc của hội chứng giả hành.

Bằng chứng không phù hợp với chẩn đoán sa sút trí tuệ mạch máu

- Các triệu chứng sau đây xuất hiện sớm/nặng nề: giảm hay mất trí nhớ, mất ngôn ngữ, mất cử động hữu ý, hoặc mất nhận thức nhưng không có hình ảnh chứng minh sự hiện diện của tổn thương khu trú tương ứng với triệu chứng lâm sàng.

- Không có dấu thần kinh định vị.

- Hình ảnh CT hay MRI ghi nhận không có tổn thương não bộ của bệnh mạch máu não.

Chẩn đoán chắc chắn là sa sút trí tuệ mạch máu

- Có sự hiện diện của các tiêu chuẩn lâm sàng thuộc nhóm chẩn đoán rất có thể là sa sút trí tuệ mach máu.

- Bằng chứng mô bệnh học của bệnh mạch máu não có được từ sinh thiết hay tử thiết.

- Không có số lượng búi sợi tơ thần kinh và số lượng mảng lão hóa vượt quá số lượng dự kiến tương ứng lứa tuổi.

- Không có sự hiện diện của các bệnh khác vốn cũng có thể gây ra sa sút trí tuệ.

Thang điểm thiếu máu Hachinski

Khởi phát đột ngột	2
Trở xấu từng nấc một	1
Diễn tiến dao động	2
Lú lẫn về đêm	1
Nhân cách không bị ảnh hưởng	1
Trầm cảm	1
Có triệu chứng thân thể	1
Không kìm giữ được cảm xúc	1
Có tiền sử / có sự hiện diện của tăng huyết áp	1
Có tiền sử đột quỵ	2
Có bằng cớ về bệnh xơ vữa mạch	1
Có triệu chứng thần kinh khu trú	2
Có dấu hiệu thần kinh khu trú	2

Điểm trên 7 gợi ý sa sút trí tuệ mạch máu. Điểm dưới 4 gợi ý sa sút trí tuệ Alzheimer

Điều trị sa sút trí tuệ mạch máu có mục đích chủ yếu là phòng chống sự trở nặng hơn nữa của tình trạng sa sút trí tuệ mạch máu đã có, và phòng ngừa sự hình thành các đột quỵ mới. Các phương thức điều trị hiện được công nhận cho điều trị nói trên gồm có điều trị căn bệnh đã gây ra sa sút trí tuệ mạch máu (ví dụ như bệnh tăng huyết áp, bệnh đái tháo đường), sử dụng các thuốc chống kết tập tiểu cầu, sử dụng các thuốc có tác động cải thiện vi tuần hoàn não (ví dụ như pentoxifyllin và ergoloid mesylate), và sử dụng các thuốc bảo vệ tế bào thần kinh. Dựa trên sự phát hiện tổn thương hỗn hợp của bệnh mạch máu não với của bệnh Alzheimer trên bệnh nhân sa sút trí tuệ Alzheimer, bệnh nhân sa sút trí tuệ mạch máu và bệnh (donepezil, galantamine, rivastigmine…) cho những bệnh nhân này. Memantine cũng được chứng minh có tác dụng điều chỉnh trên các suy giảm nhận thức của sa sút trí tuệ mạch máu.

Tránh hút thuốc lá, tập thể dục thường xuyên. Người bệnh phải uống nhiều nước để tăng sự lưu thông máu trong cơ thể. Tham gia các trò chơi kích thích trí não, sự tập trung.

Nên ăn nhiều chất xơ, bổ sung thêm các loại rau quả tươi, trái cây, và các loại dầu thực vật.

Để phòng ngừa, hạn chế bệnh sa sút trí tuệ, cần lưu ý đến việc loại trừ tất cả các yếu tố nguy cơ của bệnh mạch máu não. Không nên hút thuốc, uống rượu bia và nên giữ huyết áp ở mức ổn định, kiểm soát đường huyết tốt.

Nên xây dựng một chế độ ăn uống lành mạnh: giàu vitamin, rau và các axit béo, có ở trong cá và các loại hạt, chế độ ăn ít dầu mỡ.

Ngoài ra nên thường xuyên hoạt động trí óc, thể chất, tập thể dục để tăng cường máu lên não giúp cải thiện tình trạng sa sút trí tuệ. Nên uống nhiều nước, mỗi ngày nên uống 2 lít nước.