Hội Chứng Ngoại Tháp Là Gì? Nguyên Nhân, Triệu Chứng Và Cách Điều Trị

Bạn có bao giờ thấy ai đó bỗng nhiên run tay, cứng cơ hoặc di chuyển chậm chạp không rõ lý do — đặc biệt là sau khi dùng thuốc điều trị tâm thần hoặc thần kinh? Những biểu hiện này có thể là dấu hiệu của hội chứng ngoại tháp (Extrapyramidal Syndrome – EPS), một rối loạn vận động liên quan đến hệ thần kinh trung ương.

Dù không gây nguy hiểm trực tiếp đến tính mạng, nhưng hội chứng ngoại tháp ảnh hưởng lớn đến chất lượng cuộc sống: người bệnh khó kiểm soát chuyển động, gặp khó khăn khi nói, ăn uống hay sinh hoạt hàng ngày. Việc phát hiện sớm và điều trị đúng cách là yếu tố then chốt giúp ngăn ngừa tổn thương thần kinh lâu dài.

Cùng tìm hiểu về hội chứng ngoại tháp là gì?

1. Hội chứng ngoại tháp là gì?

Hội chứng ngoại tháp (Extrapyramidal Symptoms – EPS) là tập hợp các rối loạn vận động xảy ra do rối loạn chức năng hệ ngoại tháp – hệ thống các nhân xám dưới vỏ não chịu trách nhiệm điều hòa cử động tự động, thăng bằng và phối hợp vận động.

Hệ ngoại tháp gồm các cấu trúc như nhân đuôi, nhân bèo, chất đen, nhân đỏ và thể vân – tất cả đều có vai trò kiểm soát chuyển động mượt mà, linh hoạt. Khi các vùng này bị tổn thương hoặc mất cân bằng dẫn truyền thần kinh (đặc biệt là dopamin), cơ thể sẽ xuất hiện các rối loạn vận động bất thường, như run, cứng cơ, giảm vận động hoặc cử động ngoài ý muốn.

Hội chứng ngoại tháp thường gặp nhất là tác dụng phụ của thuốc an thần kinh (thuốc chống loạn thần), nhưng cũng có thể do các nguyên nhân khác như tổn thương não, bệnh Parkinson hoặc ngộ độc thuốc.

2. Nguyên nhân gây hội chứng ngoại tháp

2.1. Do thuốc (nguyên nhân phổ biến nhất)

Phần lớn trường hợp hội chứng ngoại tháp xảy ra do sử dụng thuốc ảnh hưởng đến hệ dopaminergic, đặc biệt là:

• Thuốc chống loạn thần thế hệ cũ (typical antipsychotics): Ví dụ: Haloperidol, Chlorpromazine, Fluphenazine... → Các thuốc này ức chế thụ thể dopamin D2, làm giảm hoạt động dopamin tại thể vân, gây mất cân bằng giữa dopamin và acetylcholin.

• Thuốc chống loạn thần thế hệ mới (atypical antipsychotics): Dù ít gây EPS hơn, nhưng Risperidone, Paliperidone, Olanzapine… vẫn có thể gây tác dụng phụ ở liều cao.

• Thuốc chống nôn hoặc kháng dopamin: Metoclopramide, Domperidone, Prochlorperazine…

• Một số thuốc chống trầm cảm hoặc an thần cũng có thể ảnh hưởng đến hệ dopamin, gây hội chứng ngoại tháp nhẹ.

2.2. Do tổn thương hoặc bệnh lý thần kinh

Một số bệnh lý hoặc tổn thương não cũng có thể gây ra hội chứng ngoại tháp, bao gồm:

• Bệnh Parkinson và các hội chứng Parkinson thứ phát.

• Tổn thương nhân xám trung ương (sau chấn thương sọ não, viêm não, đột quỵ).

• Thoái hóa hạch nền não do tuổi tác hoặc bệnh lý mạn tính.

2.3. Yếu tố nguy cơ

Một số yếu tố làm tăng khả năng xuất hiện EPS:

• Tuổi cao.

• Giới tính nữ.

• Tiền sử bệnh Parkinson hoặc rối loạn vận động.

• Sử dụng đồng thời nhiều thuốc ảnh hưởng dopamin.

• Dùng thuốc liều cao hoặc kéo dài.

Thuốc thần kinh là nguyên nhân phổ biến nhất faay ra hội chứng ngoại tháp

3. Triệu chứng của hội chứng ngoại tháp

Các triệu chứng ngoại tháp có thể xuất hiện sau vài giờ đến vài tuần kể từ khi dùng thuốc, hoặc sau thời gian dài điều trị. Dưới đây là bốn nhóm biểu hiện chính:

3.1. Loạn trương lực cấp (Acute Dystonia)

• Xuất hiện sớm, thường trong vài giờ đến vài ngày sau khi bắt đầu dùng thuốc.

• Đặc trưng bởi co cứng cơ đột ngột, thường ở mặt, cổ, mắt hoặc vai.

• Dấu hiệu thường gặp:

  • Mắt liếc ngược lên (oculogyric crisis).

  • Vẹo cổ, há miệng, thè lưỡi ngoài ý muốn.

  • Co thắt thanh quản gây khó thở (hiếm nhưng nguy hiểm).

3.2. Hội chứng Parkinson do thuốc (Drug-induced Parkinsonism)

• Thường xuất hiện sau vài tuần đến vài tháng.

• Biểu hiện tương tự bệnh Parkinson:

  • Run tay chân, đặc biệt khi nghỉ.

  • Cứng cơ, vận động chậm chạp.

  • Giảm biểu cảm khuôn mặt (“mặt nạ”).

  • Dáng đi nhỏ bước, khó giữ thăng bằng.

• Không giống Parkinson thật, triệu chứng này có thể hồi phục sau khi ngừng thuốc.

3.3. Akathisia (bồn chồn, không yên)

• Người bệnh có cảm giác bồn chồn không kiểm soát, phải liên tục di chuyển chân tay, không thể ngồi yên.

• Gây khó chịu, mất ngủ và tăng nguy cơ tự sát nếu không được nhận biết kịp thời.

3.4. Rối loạn vận động muộn (Tardive Dyskinesia)

• Xuất hiện sau thời gian dài dùng thuốc (thường >6 tháng).

• Đặc trưng bởi cử động lặp lại, không chủ ý, thường ở vùng mặt, miệng, lưỡi:

  • Chu môi, nhai nhóp nhép, thè lưỡi, nháy mắt liên tục.

• Có thể không hồi phục hoàn toàn, dù đã ngừng thuốc.

Triệu chứng của hội chứng ngoại tháp do thuốc theo từng giai đoạn

4. Chẩn đoán hội chứng ngoại tháp

Chẩn đoán dựa trên khám lâm sàng và khai thác tiền sử dùng thuốc.
Bác sĩ sẽ:

1. Đánh giá biểu hiện vận động (run, cứng cơ, dáng đi, phản xạ).

2. Xem xét thời điểm khởi phát triệu chứng sau khi dùng thuốc.

3. Loại trừ các bệnh lý khác như bệnh Parkinson nguyên phát, rối loạn lo âu, trầm cảm.

4. Trong một số trường hợp, bác sĩ có thể chỉ định chụp MRI hoặc CT não để loại trừ tổn thương thực thể.

Hiện có nhiều thang điểm đánh giá EPS như:

• Simpson-Angus Scale (SAS) – đánh giá hội chứng Parkinson.

• Barnes Akathisia Rating Scale (BARS) – đo mức độ bồn chồn.

• Abnormal Involuntary Movement Scale (AIMS) – đánh giá rối loạn vận động muộn.

5. Cách điều trị hội chứng ngoại tháp

5.1. Ngừng hoặc thay đổi thuốc gây ra EPS

• Bước đầu tiên và quan trọng nhất là xem xét loại bỏ hoặc giảm liều thuốc nghi ngờ gây EPS.

• Trong trường hợp bắt buộc phải duy trì điều trị tâm thần, bác sĩ có thể chuyển sang thuốc ít gây EPS hơn (ví dụ Clozapine, Quetiapine).

5.2. Thuốc điều trị hỗ trợ

Tùy loại triệu chứng, bác sĩ có thể dùng:

• Thuốc kháng cholinergic: Benztropine, Trihexyphenidyl – hiệu quả trong loạn trương lực và Parkinson do thuốc.

• Thuốc kháng histamin: Diphenhydramine – dùng trong cơn co cơ cấp tính.

• Thuốc beta-blocker (Propranolol) hoặc benzodiazepin (Lorazepam) – hỗ trợ giảm bồn chồn do akathisia.

• Thuốc VMAT2 inhibitors (Valbenazine, Deutetrabenazine) – dùng trong rối loạn vận động muộn.

5.3. Vật lý trị liệu và phục hồi chức năng

Các bài tập giúp cải thiện vận động, tăng linh hoạt cơ, đặc biệt hữu ích ở người có cứng cơ hoặc run kéo dài. Ngoài ra, liệu pháp thư giãn, âm nhạc trị liệu hoặc tư vấn tâm lý giúp người bệnh giảm lo âu, căng thẳng do triệu chứng gây ra.

5.4. Theo dõi lâu dài

• Theo dõi định kỳ khi sử dụng thuốc chống loạn thần, đặc biệt trong 3 tháng đầu.

• Báo ngay cho bác sĩ nếu xuất hiện bất kỳ dấu hiệu vận động bất thường.

• Không tự ý ngừng thuốc vì có thể gây tái phát bệnh tâm thần.

Tập vật lý trị liệu có thể giúp cải thiện hội chứng ngoại tháp

6. Những ai dễ bị hội chứng ngoại tháp nhất?

Một số nhóm có nguy cơ cao hơn, bao gồm:

• Người cao tuổi (do tế bào thần kinh suy yếu).

• Phụ nữ (nhạy cảm hơn với thuốc ức chế dopamin).

• Người có tiền sử bệnh Parkinson hoặc rối loạn vận động.

• Người phải dùng thuốc chống loạn thần liều cao hoặc kéo dài.

• Bệnh nhân suy gan, suy thận khiến thuốc khó đào thải.

7. Phòng ngừa hội chứng ngoại tháp

• Sử dụng thuốc đúng liều, đúng chỉ định của bác sĩ.

• Tránh phối hợp nhiều thuốc có nguy cơ gây EPS cùng lúc.

• Theo dõi triệu chứng vận động định kỳ khi đang điều trị bằng thuốc an thần hoặc chống nôn.

• Bổ sung vitamin B6, B12 và omega-3 có thể giúp bảo vệ tế bào thần kinh (theo khuyến nghị bác sĩ).

• Duy trì chế độ ăn cân bằng, tập thể dục nhẹ và ngủ đủ giấc, giúp hệ thần kinh hoạt động ổn định hơn.

8. Khi nào cần đến bác sĩ ngay?

Bạn nên đến khám ngay nếu xuất hiện một trong các dấu hiệu sau khi dùng thuốc:

• Run, cứng cơ, khó cử động.

• Mắt liếc ngược lên, co giật cơ mặt.

• Cảm giác bồn chồn không yên.

• Cử động miệng, lưỡi hoặc tay chân không kiểm soát.

• Khó thở hoặc co thắt cổ họng (dấu hiệu nặng, cần cấp cứu).

Phát hiện sớm giúp ngăn ngừa biến chứng thần kinh không hồi phục và cải thiện đáng kể chất lượng cuộc sống.

9. Tiên lượng và cuộc sống sau điều trị

Đa số trường hợp hội chứng ngoại tháp hồi phục hoàn toàn nếu được phát hiện sớm và xử trí kịp thời. Tuy nhiên, nếu rối loạn vận động muộn đã hình thành lâu dài, việc điều trị có thể gặp khó khăn hơn.

Với sự phát triển của thuốc chống loạn thần thế hệ mới, nguy cơ EPS đã giảm đáng kể. Dù vậy, việc theo dõi định kỳ, điều chỉnh thuốc hợp lý và phối hợp bác sĩ tâm thần – thần kinh – phục hồi chức năng vẫn là chìa khóa giúp bệnh nhân duy trì chất lượng sống tốt nhất.

10. Câu Hỏi Thường Gặp Về Hội Chứng Ngoại Tháp

10.1. Hội chứng ngoại tháp có phải là Parkinson không?

Không. Hai bệnh có triệu chứng giống nhau (run, cứng cơ, chậm vận động) nhưng nguyên nhân khác nhau.

• Parkinson: do thoái hóa tế bào thần kinh sản xuất dopamine.

• Ngoại tháp: thường do tác dụng phụ của thuốc; có thể hồi phục nếu điều chỉnh sớm.

10.2. Hội chứng ngoại tháp có nguy hiểm không?

Không đe dọa tính mạng nhưng nếu không điều trị sớm có thể gây:

• Rối loạn vận động mạn tính, té ngã.

• Khó ăn, nói hoặc thở nếu co cơ vùng mặt – cổ.

Phát hiện và điều chỉnh thuốc kịp thời là rất quan trọng.

10.3. Hội chứng ngoại tháp có tự hết không?

• Do thuốc: thường giảm khi ngừng hoặc đổi thuốc.

• Do tổn thương thần kinh: hồi phục chậm, cần vật lý trị liệu.

Không nên “chờ tự hết”, hãy đi khám để được hướng dẫn.

10.4. Làm sao giảm nguy cơ mắc ngoại tháp khi dùng thuốc?

• Dùng thuốc đúng liều, không tự ý tăng liều.

• Tái khám định kỳ.

• Báo bác sĩ khi có dấu hiệu run, cứng cơ.

• Ăn uống lành mạnh, tập luyện nhẹ.

10.5. Có nên ngừng thuốc khi bị ngoại tháp?

Không. Dừng thuốc đột ngột có thể làm bệnh tái phát. Hãy báo bác sĩ để được giảm liều, đổi thuốc hoặc thêm thuốc hỗ trợ.

Kết luận

Hội chứng ngoại tháp là một rối loạn vận động phức tạp, thường là hệ quả của việc sử dụng thuốc tác động lên hệ dopamin. Tuy không gây tử vong, nhưng nếu không được nhận biết và xử trí kịp thời, EPS có thể để lại tàn tật vận động vĩnh viễn.

Hiểu rõ nguyên nhân, triệu chứng và cách phòng ngừa là bước quan trọng giúp người bệnh an toàn hơn trong quá trình điều trị tâm thần hoặc thần kinh. Nếu bạn hoặc người thân đang dùng thuốc và xuất hiện bất kỳ biểu hiện bất thường nào về vận động — hãy đến khám bác sĩ chuyên khoa thần kinh hoặc tâm thần ngay để được hướng dẫn phù hợp.