Suy Tuyến Thượng Thận Là Gì? Dấu Hiệu Nhận Biết Sớm Và Cách Điều Trị

Tuyến thượng thận là cơ quan nhỏ nhưng đóng vai trò cực kỳ quan trọng trong việc kiểm soát hormone, huyết áp, điện giải và phản ứng với căng thẳng. Khi tuyến thượng thận bị suy giảm hoạt động, cơ thể ngay lập tức gặp phải nhiều rối loạn như mệt mỏi kéo dài, sụt cân không rõ nguyên nhân, huyết áp thấp, rối loạn tiêu hóa… Tình trạng này được gọi chung là suy tuyến thượng thận.

Suy tuyến thượng thận nếu không được phát hiện sớm có thể dẫn tới cơn suy thượng thận cấp, gây tụt huyết áp nặng, mất ý thức, thậm chí đe dọa tính mạng. Vì vậy, việc nhận biết sớm các dấu hiệu và hiểu rõ cách điều trị là rất quan trọng.

Cấu trúc của tuyến thượng thận

1. Suy tuyến thượng thận là gì?

Suy tuyến thượng thận (Adrenal insufficiency) là tình trạng tuyến thượng thận không sản xuất đủ các hormone thiết yếu, đặc biệt là cortisol và aldosterone.

Hai hormone này có vai trò:

• Điều hòa huyết áp

• Duy trì cân bằng muối – nước

• Kiểm soát phản ứng stress

• Điều hòa đường huyết

• Hỗ trợ chuyển hóa năng lượng

Khi hormone giảm, cơ thể mất cân bằng và xuất hiện các triệu chứng từ nhẹ đến nặng.

2. Các loại suy tuyến thượng thận

Suy thượng thận được chia thành 3 loại chính:

2.1. Suy thượng thận nguyên phát (Bệnh Addison)

Xảy ra khi bản thân tuyến thượng thận bị tổn thương và không tạo hormone. Nguyên nhân thường gặp:

• Bệnh tự miễn (phổ biến nhất)

• Nhiễm trùng (lao, HIV, nấm)

• Xuất huyết thượng thận

• Điều trị ung thư bằng xạ trị hoặc phẫu thuật

• Di truyền

2.2. Suy thượng thận thứ phát

Tuyến yên không sản xuất đủ hormone ACTH – tín hiệu kích thích tuyến thượng thận hoạt động.

Nguyên nhân:

• U tuyến yên

• Phẫu thuật hoặc xạ trị vùng não

• Dùng thuốc corticoid kéo dài rồi ngưng đột ngột

2.3. Suy thượng thận tam phát

Vùng dưới đồi giảm tiết CRH, dẫn đến giảm ACTH và giảm cortisol.

Xảy ra khi:

• Sử dụng corticoid lâu ngày

• Mắc bệnh mạn tính

• Chấn thương sọ não

Các loạn suy tuyến thượng thận

3. Nguyên nhân gây suy tuyến thượng thận

3.1. Nguyên nhân nguyên phát

• Bệnh tự miễn phá hủy vỏ thượng thận → chiếm 70–90%

• Nhiễm trùng: lao, HIV, viêm màng não

• Xuất huyết thượng thận do nhiễm khuẩn huyết

• Bệnh di truyền: rối loạn enzyme sản xuất hormone

• U tuyến thượng thận

• Tổn thương do hóa trị/xạ trị

3.2. Nguyên nhân thứ phát

• U tuyến yên

• Hội chứng Sheehan (hoại tử tuyến yên sau sinh)

• Phẫu thuật tuyến yên

• Ngưng dùng corticoid đột ngột (nguyên nhân phổ biến nhất)

3.3. Yếu tố nguy cơ

• Dùng corticoid liều cao dài ngày

• Có bệnh tự miễn khác (Basedow, tiểu đường type 1)

• Nhiễm trùng nặng

• Tổn thương sọ não

• Phẫu thuật, chấn thương lớn

4. Dấu hiệu nhận biết sớm suy tuyến thượng thận

Triệu chứng thường diễn ra âm thầm, dễ nhầm với stress, thiếu máu hoặc suy nhược cơ thể.

Mệt mỏi và yếu cơ

• Cảm giác mệt mỏi kéo dài, dù nghỉ ngơi đầy đủ.

• Cơ bắp yếu, đặc biệt ở tay và chân, khiến sinh hoạt hàng ngày khó khăn.

Giảm cân và chán ăn

• Ăn uống bình thường nhưng cân nặng giảm.

• Có thể mất cảm giác thèm ăn, buồn nôn hoặc khó tiêu.

Hạ huyết áp và chóng mặt

• Huyết áp thấp hơn bình thường, đặc biệt khi đứng dậy.

• Dễ chóng mặt, choáng váng, có thể ngất nhẹ khi nặng.

Rối loạn da và sắc tố

• Da sạm, tối màu, xuất hiện ở nếp gấp da, khớp hoặc vết thương cũ.

• Một số người có vết nám, tàn nhang mới xuất hiện.

Rối loạn tiêu hóa

• Buồn nôn, nôn, đau bụng nhẹ.

• Tiêu chảy hoặc táo bón thỉnh thoảng xuất hiện.

Rối loạn tâm lý

• Căng thẳng, lo âu, trầm cảm, khó tập trung.

• Mệt mỏi cả về thể chất và tinh thần.

Ở phụ nữ

• Kinh nguyệt không đều, bốc hỏa, đổ mồ hôi bất thường.

Ở nam giới

• Giảm ham muốn tình dục, yếu sinh lý, giảm sức mạnh cơ bắp.

Những triệu chứng điển hình của suy tuyến thượng thận

5. Cơn suy thượng thận cấp – biến chứng nguy hiểm

Đây là tình trạng cấp cứu y khoa, đe dọa tính mạng. 

Dấu hiệu gồm:

• Tụt huyết áp nặng

• Đau bụng dữ dội

• Nôn liên tục

• Mất nước

• Lú lẫn, lơ mơ

• Sốt

• Hạ đường huyết

• Rối loạn nhịp tim

• Có thể dẫn đến hôn mê

Cần đưa người bệnh đến bệnh viện ngay lập tức.

6. Chẩn đoán suy tuyến thượng thận

Bác sĩ sẽ chỉ định:

6.1. Xét nghiệm máu

• Cortisol máu buổi sáng

• ACTH

• Điện giải đồ (Na+, K+)

• Đường huyết

6.2. Nghiệm pháp kích thích ACTH (Synacthen test)

• Tiêu chuẩn vàng để chẩn đoán.

6.3. Chẩn đoán hình ảnh

• CT hoặc MRI tuyến thượng thận

• Chụp MRI tuyến yên (trong suy thượng thận thứ phát)

6.4. Xét nghiệm tự miễn

• Kháng thể chống thượng thận

Chẩn đoán suy tuyến thượng thận không dựa vào một xét nghiệm duy nhất mà kết hợp lâm sàng + xét nghiệm hormone + hình ảnh

7. Suy tuyến thượng thận có nguy hiểm không?

Câu trả lời là có.

Nếu không điều trị, bệnh có thể gây:

• Tụt huyết áp mạn tính

• Rối loạn điện giải

• Mệt mỏi kéo dài ảnh hưởng công việc

• Rối loạn tiêu hóa

• Nguy cơ cơn suy thượng thận cấp

• Tử vong nếu không cấp cứu kịp thời

Tuy nhiên, bệnh có thể kiểm soát tốt nếu tuân thủ điều trị và theo dõi định kỳ.

8. Cách điều trị suy tuyến thượng thận

Dưới đây là các phương pháp điều trị suy tuyến thượng thận hiện nay, được phân theo loại suy thượng thận và mức độ nghiêm trọng:

8.1. Điều trị bằng thay thế hormone (Hormone thay thế)

Suy tuyến thượng thận xảy ra khi cơ thể thiếu cortisol và/hoặc aldosterone. Điều trị cơ bản là bổ sung hormone thay thế:

Cortisol (Hydrocortisone hoặc Prednisolone)

• Hydrocortisone: liều thông thường 15–25 mg/ngày, chia 2–3 lần

• Prednisolone: dùng 3–5 mg/ngày

• Giúp giữ cân bằng đường huyết, huyết áp, năng lượng và giảm mệt mỏi.

Aldosterone (Fludrocortisone)

• Dùng khi suy tuyến thượng thận nguyên phát (Addison)

• Giúp giữ natri, cân bằng huyết áp, giảm hạ huyết áp và mất nước.

8.2. Điều trị trong suy tuyến thượng thận cấp

Suy thượng thận cấp là tình trạng khẩn cấp, có thể đe dọa tính mạng:

• Tiêm hydrocortisone tĩnh mạch ngay lập tức

• Truyền dịch muối (NaCl 0,9%) để bù điện giải

• Theo dõi sát huyết áp, nhịp tim, điện giải

8.3. Điều chỉnh chế độ sinh hoạt và phòng ngừa khủng hoảng

• Tăng liều thuốc trong các tình huống stress, bệnh nhiễm trùng, phẫu thuật

• Không tự ngưng thuốc vì có thể gây hạ huyết áp, hạ đường huyết

• Mang thẻ bệnh lý suy thượng thận để cấp cứu kịp thời

8.4. Điều trị nguyên nhân thứ phát

Nếu suy tuyến thượng thận thứ phát do ngưng corticoid đột ngột hoặc bệnh tuyến yên, bác sĩ sẽ:

• Điều chỉnh liều corticoid từ từ

• Theo dõi hormone tuyến yên (ACTH, TSH, FSH, LH…)

Việc điều trị phải theo dõi chặt chẽ của bác sĩ chuyên khoa nội tiết

9. Lối sống giúp hỗ trợ người suy tuyến thượng thận

9.1. Chế độ ăn uống

• Tăng lượng muối nếu bác sĩ khuyến cáo

• Uống đủ nước

• Ăn đầy đủ carb – protein – chất béo tốt

• Tránh nhịn ăn

• Ăn nhiều bữa nhỏ để tránh hạ đường huyết

• Bổ sung thực phẩm giàu vitamin B, C

9.2. Hạn chế

• Rượu bia

• Cà phê dư thừa

• Thuốc lá

• Thức ăn quá mặn hoặc quá ngọt

• Stress kéo dài

9.3. Tập luyện

• Tập nhẹ nhàng: yoga, đi bộ, giãn cơ

• Ngủ đủ 7–8 giờ

• Tránh gắng sức quá mức

9.4. Quản lý stress

• Thiền, thở sâu

• Giữ lịch sinh hoạt ổn định

• Tránh làm việc quá sức

10. Suy tuyến thượng thận có chữa khỏi hoàn toàn không?

Tùy nguyên nhân:

• Suy thứ phát do corticoid → Có thể hồi phục nếu giảm thuốc đúng cách.

• Suy nguyên phát (Addison) → Không thể chữa khỏi hoàn toàn nhưng kiểm soát rất tốt với thuốc suốt đời.

• Suy do u tuyến yên → Có thể cải thiện sau điều trị khối u.

11. Khi nào cần đi khám bác sĩ?

Bạn nên thăm khám ngay nếu có:

• Mệt mỏi kéo dài dù đã nghỉ ngơi

• Hạ huyết áp, chóng mặt thường xuyên

• Sụt cân không rõ nguyên nhân

• Da sạm bất thường

• Buồn nôn, nôn nhiều

• Rối loạn kinh nguyệt

• Đã dùng corticoid dài ngày

Kết luận

Suy tuyến thượng thận là tình trạng nguy hiểm nhưng hoàn toàn có thể kiểm soát nếu phát hiện sớm và điều trị đúng cách. Việc nhận biết các dấu hiệu ban đầu như mệt mỏi kéo dài, huyết áp thấp, sạm da, thèm muối… đóng vai trò quan trọng trong việc ngăn ngừa biến chứng nặng.

Người bệnh cần tuân thủ điều trị, theo dõi định kỳ và duy trì lối sống lành mạnh để ổn định lâu dài.